مدیریت ایمنی فرآیند

مطالعه تطبیقی الزامات سیستم مدیریت ایمنی فرایند (PSM) با سیستم‌های 18001OHSAS (OH&S) و HSE و امکان‌سنجی استقرار آن در یکی از شرکت‌های پتروشیمی کشور

محمد امین نوروزی, مهدی جهانگیری, علیرضا چوبینه, علیرضا نریمان نژاد, Mohammad Amin Norozi, Mehdi عرفی مدیریت ایمنی فرآیند



مدیریت ایمنی فرآیند، خطرات ناشی از نشر مواد خطرناک بدلیل نقص و خطر در فرآیند ، دستورکار یا تجهیزات را شناسایی ، ارزیابی و در نهایت حذف یا کنترل می کند . استانداردهای مدیریت ایمنی فرآیند ، مواد شیمیایی خطرناک را مورد بررسی قرار می دهند و در واقع به افراد کمک می کند که از به وجود آمدن حوادث ناشی از نشر مواد خطرناک جلوگیری کنند وهمچنین کارگر برای کنترل خطرات بایستی از اطلاعات و تجربه کافی در مورد مخاطرات ناشی از نشر مواد خطرناک بهره مند باشد . روند کار مدیریت ایمنی فرایند براساس اجرای دقیق اجزای ان می باشد.
اجزای مدیریت ایمنی فرایند عبارتند از :

برنامه ریزی
تعاریف :شامل استفاده ،ذخیره سازی ، تولید ، جابجایی و ترکیب انها
مشارکت افراد
اطلاعات مربوط به ایمنی فرایند
انالیز خطر فرایند
دستورالعمل عملیات ها
اموزش افراد
مرور ایمنی قبل از راه اندازی
مدیریت تغییر
بررسی حوادث
طرح های اورژانسی
ممیزی ها

درابتدا بایستی کلیه اهداف و برنامه تعریف شوند ونیز هدف از اجرای مدیریت ایمنی فرایند توسط کارفرمایان برای کارکنان توضیح داده شود. و سپس نوع فرایند و فعالیت های موجود در کلیه قسمت های فرایند تعریف شوتد تا مراحل دیگر مدیریت بدرستی اجرا گردد.

مشارکت و آموزش کارکنان :

یکی از اصول مدیریت فرآیند ایمنی وجود مشارکت مداوم کارفرمایان با کارکنان می باشد به این صورت که از نقطه نظرات و پیشنهادات آنها جهت پیشبرد برنامه های مدیریت ایمنی فرآیند و شناسایی خطرات استفاده کند . در مقابل کارفرمایان بایستی آموزش ها و برنامه های لازم جهت ارتقای دانش ایمنی و بهداشت شغلی در نظر بگیرند و آنها را عملی کنند .

اطلاعات ایمنی فرآیند ( process safety information ) :
PSI شامل اطلاعات کلی در مورد شیمی فرآیند ، تکنولوژی فرآیند و تجهیزات فرآیند است که برای اجرای مناسب مدیریت ایمنی فرآیند و نیز تجزیه و تحلیل خطرات موجود در فرآیند وجود این اطلاعات حیاتی می باشند و P S I بر اساس استاندارد OSHA در سه مرحله مورد بررسی قرار می گیرند .
1 ـ مخاطرات مربوط به مواد شیمیایی
2 ـ تکنولوژی فرآیند
3 ـ تجهیزات فرآیند

اطلاعات مربوط به مواد شیمیایی خطرناک :
اطلاعات مربوط به سموم :
اکثراً سموم به عنوان مواد شیمیایی خطرناک شناخته می شوند که داشتن اطلاعاتی در مورد غلظت و مقدار آنها حائز اهمیت است . از جمله اطلاعات مربوط به سموم می توان، به دوز کشنده ( LD50 ) ، غلظت کشد . ( LC50 )
، حد محدوده آستانه ( TLV ) ، حدس مجاز تماس (PEL ) و محدوده بهداشتی ماده خطرناک ( IDLH ) اشاره کرد که این مقادیر در برگ های ایمنی مواد (M S D S ) و یا خواص خطرناک مواد صنعتی ( SAX ) یافت می شوند علاوه بر داشتن اطلاعات در مورد حد مجاز تماس و غلظت سموم داشتن اطلاعات فیزیکی از سموم نیز هم می باشد و این اطلاعات حاوی رفتارهای گوناگون مواد شیمیایی در محیط های مختلف می باشد . از جمله می توان به دمای نقطه جوش ، نقطه انجماد ، گراویتی و پژه مایع ، فشار بخار ، چگالی بخار ، حلالیت در آب ، نسبت بخار شدن آن در مقایسه با مواد دیگر و نیز ظاهر مواد از نظر رنگ و جنس اشاره کرد .

اطلاعات مربوط به واکنش ها :
این اطلاعات حاوی چگونگی واکنش دادن یک ماده با ماده دیگر یا پایداری و ناسازگاری با مواد دیگر می باشد که از جمله می توان به واکنش اسیدها و بازها ، اکسید شدن فلزات و احیای آنها اشاره کرد .

اطلاعات مربوط به خوردگی :
این سری شامل اطلاعاتی در مورد مواد فلزی و خطراتی از جمله خوردگی می باشد و اکثراً مواردی که اطلاعات فیزیکی ، شیمیایی و میزان واکنش دادن مواد شیمیایی را دارند . اطلاعات مربوط به خوردگی را نیز دارا می باشند .

اطلاعات مربوط به پایداری و دمایی مواد :
این اطلاعات مربوط میزان پتانسیل و و توانایی آتش و انفجار مواد شیمیایی می باشند و شامل مواردی مانند محدوده اشتعال ( UEL , LEL ) ، نقطه فلاش مواد و دمای اشتعال ( AIT ) می باشد که این اطلاعات نیز در برگ های ایمنی مواد ( MSDS ) و استانداردهای ایمنی و حفاظت شغلی یافت می شوند .

اطلاعات در مورد خطرات مخلوط کردن مواد شیمیایی ناسازگار :
اطلاعات در مورد مخلوط های انفجار زا و حادثه ساز از مواد شیمیایی مختلف که در امور مربوط به عملیات یا تعمیراتی اتفاق می افتد به عنوان مثال بسیاری از مواد شیمیایی در مخازن و یا در راکتورها با هم دیگر ترکیب می شوند و یا در بعضی از شرایط عملیاتی لوله ها مانند تغییر مواد داخل لوله ها یا تمیز کردن داخل لوله ها ترکیب دو ماده شیمیایی را خواهیم داشت که ممکن است مخاطرزا باشند .
بنابراین مواد شیمیایی تحت هر شرایطی که منجر به حوادث شوند بایستی تجزیه و تحلیل شوند .

تکنولوژی فرآیند :

از ابزارهای مهم در تکنولوژی فرآیند، دیاگرام های دستگاهها ویا دیاگرام های فرآیند PFD و دیاگرام های ابزار دقیق و لوله ( P & IDs ) می باشند که این اطلاعات شامل نقشه اصلی فرآیندها ، تجهیزات و اتصالات جریانهای فرآیند ، اجزای جریان ها ، دما و فشار ، عملکرد لوله ها و سایر سیستم های کنترلی و نمایشگرهای دقیق فرآیند و ... می باشند . که شامل موارد زیر می باشند.
• شیمی فرآیند : این اطلاعات نیز در مورد چگونگی واکنش دادن مواد شیمیایی جهت تولید محصول مورد نیاز می باشند که در انها تعریف ورودی و خروجی سیستم و خواص آنها ، معادلات شیمیایی مربوطه ، ضایعات فرآیند ، سیستم های جانبی فرآیند و تعیین گرمادهی و گرماگیری بایستی مورد توجه قرار گیرد .
• تعیین محدوده های ایمنی برای پارامترهای فرآیند :
بایستی اطلاعات، محدوده پارامترهای فرآیند در شرایط نرمال عملیاتی را تعیین کنند از جمله پارامترهایی فرآیند می توان به جریان ، فشار ، دما ، ارتفاع ( سطح ) ، نوع فاز و ترکیب اجزا اشاره کرد . همچنین مقدار طراحی شده برای هر پارامتر بایستی به طور واضح برای فرآیند مشخص شوند . همچنین PFD ها بروی نمودارها اطلاعات مربوط به پارامترهای فرآیند بسته به نوع تجهیز در در ارتباط با پارمترها را مشخص می کنند .
PFD ها می توانند اطلاعات مفیدتری نسبت به بقیه در مورد تکنولوژی صنعت ارائه دهند.

تجهیزات فرایند :

• مواد سازنده ـ این اطلاعات حاوی نوع مواد استفده شده در فرآیند و همچنین دلیل انتخاب نوع ماده می باشد که این سری اطلاعات را می توان در استانداردهای جهانی یافت کرد .
• دسته بندی نواحی خطرناک ـ این نوع دسته بندی ، تقسیم کردن ناحیه های اطراف تجهیزات بر اساس توانایی ایجاد خطر می باشد که در طراحی هی دستگاههای الکتریکی به کار می رود .
معمولاً برای هر واحدی نقشه ی ناحیه های خطر وجود دارد ، که در بعضی از مواقع بروی نقشه های ( P & ID ) نیز ناحیه های خطر مشخص می شوند .
اطلاعات مربوط به این بخش شامل موارد زیر می باشد.
• طراحی سیستم های فشار شکن .
• طراحی سیستم های تهویه .
• موازنه جرم و انرژی .
که مربوط به جریان های جرمی و انتقال حرارت می باشند و این اطلاعات در گزارش طراحی ها و همچنین طراحی دستگاهی یافت می شوند .
همچنین بعضی از اجزای موازنه جرم و انرژی در دیاگرام های PFD یافت می شود .

سیستم های ایمنی :
به طور کامل سیستم های ایمنی و توابع موجود در واحد را توضیح می دهد . که شامل ابزارهای الکتریکی و مکانیکی هستند . که مواردی مانند کنترل بوسیله قفل ورودی ، سیستم های طراحی شده برای فشارزدایی به طور اتوماتیک ، طراحی سیستم برای حفظ و رفع مواد ضایع خطرناک بطور ایمن و سیستم های پیشگیری از نشر موادشیمیایی خطر ناک و سیستم های تشخیص نشر مواد سمی و خطرناک از جمله اطلاعات مربوط به سیستم های ایمنی می باشند . این اطلاعات در یک سری از مدارک توضیح داده شده اند . به عنوان مثال و لوهای ایمنی ( S R V ) در نقشه های P & ID مشخص شده اند .
علاوه بر اطلاعات نامبرده شده مستندات و مدارکی که مورد نیاز است ، که در استاندارها یافت نمی شود ، که این اطلاعات هر سازمان برای خود آنها راثبت کرده است ، که نتایج بازرسی ها ، ممیزی ها و گزارش حوادث می باشند . در ضمن اطلاعات موجود در سازمان بایستی برای مدت های معین به روز شوند و نیز نظارت و ممیزی جهت اجرای صحیح مدیریت ایمنی فرایندها بایستی وجود داشته باشد .

تجزیه و تحلیل خطرات موجود در فرایندها ( PHA ) :
یکی از روشهای موثر در مدیریت خطرات تجزیه و تحلیل خطرات می باشد که خطرات موجوددر فرایند شناسائی می شوند و سپس ارزیابی و کنترل می شوند ، با انجام این عمل کارفرما در جاهایی که مخاطره آمیز هستند در جهت اجرای ایمنی فرایند اقدامات مفیدی را می تواند اتخاذ کند در واقع هدف PHA تجزیه و تحلیل عوامل و عواقب حوادث آتش سوزی ، انفجار ، نشر مواد شیمیائی سمی یا آتش زا و مواد شیمیایی خطرناک می باشد و بررسی تجهیزات ، ابزارها ، عوامل انسانی و عوامل خارجی که سبب آسیب در فرایند می شوند مورد بررسی قرار می دهد .

متدهای PHA :
• روش" چه می شد اگر"
• روش چک لیست
• روش "چه می شد اگر"و چک لیست
• روش مطالعه قابلیت عملکرد سیستم ( HAZOP )
• تجزیه و تحلیل اثار و حالت خطا ( FMEA )
• روش تجزیه و تحلیل درختی خطا ( FTA )
•
PHA پس از جمع آوری اطلاعات مربوط به فرایند اعم از نقشه ها ، فرم ها و برنامه ها گروهی تشکیل می دهد سپس با استفاده از دوشهای ذکر شده خطرات شناسائی و عوامل و عواقب آنها نیز تهیه و لیست بندی می شوند و برای هر کدام از آنها از سوی گروه پیشنهادات و توصیه هایی جهت حذف یا تغییرات در فرایند ارائه می گردد . و همچنین در مواردی که خطر قابل توجه و هم هستند . لازم است مطالعات جزئی تر می شود .

PHA به منظور اجرای فعالیت های خود نیازمند تشکیل تیمی متشکل از رهبر و افراد متخصص در این زمینه می باشد .
تعداداعضای تیم PHA بسته به نوع فرایند و عملیات موجود حداقل دارای دو نفر می باشد. رهبر تیم بایستی تخصص کافی در زمینه PHA داشته باشد. تا بتواند افراد گروه را بخوبی هدایت کند. و اعضای تیم نیز باید بایستی در زمینه های مربوط به تکنولوژی فرایند ،طراحی فرایند ،دستورالعمل های عملیاتی و سایر وظایف تخصص کافی داشته باشد. و اگاهی از مواردی مانند عملکرد واقعی سیستم ،الارم ها ،دستورات اورژانسی ،ابزار دقیق و روشهای تعمیراتی حائز اهمیت می باشد. گاهی اوقات به دلیل تنوع واحدها، PHA از چند روش تجزیه و تحلیل فرایند استفاده می کند. که هرکدام از واحدها دارای اهداف عملیاتی جدا می باشند. بنابراین برای هرکدام از انها تیم جداگانه تشکیل شده و به تجزیه و تحلیل فرایند می پردازند. ودرارزیابی نهایی ازنتایج مربوط به کلیه واحدها استفاده می گردد.در چنین مواردی که کارفرما با چندین واحد سروکار دارد جهت تجزیه و تحلیل فرایند ها بهتر است که فرایند ها را اولویت بندی نموده تا در مورد انها بهتر بتواند تصمیم گیری نماید. و اولویت بندی ها براساس میزان شدت عواقب حوادث ناشی از فرایند ها شکل می گیرند. که یکی از راههای تعیین میزان شدت عواقب حوادث ،تجزیه و تحلیل مقدماتی فرایند می باشد که خطرات را در حالت کلی مورد بررسی قرار می دهد. در صنایع فرایندی حوادث ناشی از نشر مواد سمی و خطرناک و شدت اثرات ان بر روی کارفرمایان توسط عواملی مانند تعداد دفعات وقوع حادثه در گذشته و نیز عمر فرایند مشخص می شود. کارفرمایان با استفاده از اولویت بندی ها تصمیم می گیرند که در کدام قسمت ودر کدام فرایند تدابیر ایمنی بیشتری به کار ببرند.

یکی از اعمال مهم در مدیریت ایمنی فرایند داشتن مطالعات جامع در ارتباط با تجزیه و تحلیل فرایند ها و خطرات می باشد. که از وظایف اعضای تیم داشتن مطالعات کافی می باشد. که این مطالعات شامل تعریف اهداف مطالعه و برنامه ها ،جمع اوری کلیه اطلاعات فرایند ها و اطلاعات مربوط به بازرسی ها و ممیزی ها ،هدایت و اجرای مطالعه ،وجود مرور مطالعه ،مشارکت بین نتایج حاصل و در نهایت نوشتن پیشنهادات و توصیه نامه ها می باشند. که در بعضی از موارد که نیاز به مطالعات بیشتری می باشد. باید دوباره مراحل مطالعه انجام شوند.
نکته مهم در در مطالعات وجود پیوستگی و ارتباط بین سایر اجزای مطالعات می باشد بانبود پیوستگی بین مطالعات ممکن است که در توصیه نامه ها ودستوراتی که ارائه می شود ریسک های موجود دربخش هایی لز عملیات نادیده گرفته شود بدین صورت بایستی مطالعات، همه زمینه های فرایند را در نظر بگیرند .و بنابراین یکی از وظایف مدیر گروه ارتباط دادن سایر قسمت های مطالعات با همدیگر است.
پس از جمع اوری و مطالعه اطلاعات ،فرایند بایستی تجزیه وتحلیل گردد.و پس از ارزیابی نتایج در مورد فرایند، پیشنهاداتی ارائه گردد. که در مورد توصیه نامه ها باید به موارد زیر اشاره کرد .
-تعیین توصیه نامه ها براساس تجزیه و تحلیل های انجام شده
-مستند سازی توصیه نامه ها
- اعلام توصیه نامه ها برای افراد و کلیه کسانی که در ارتباط با فرایند هستند.
- نظارت جهت اطمینان از اجرای توصیه نامه ها

در PHA افراد تیم باید کلیه فرضیات را در نظر بگیرند و مواردی را که هرچند قابل اجرا نیستند عنوان کنند .همچنین توصیه نامه پس از اجرا و وجود تغییرات در عملیات باید بازنگری شوند و اطلاعات مربوط به انها به روز شوند.
برای انکه افراد تیم بتوانند پیشنهادات مناسبی در مورد فرایند و خطرات موجود بدهند باید در انتخاب روش تجزیه وتحلیل خطرات و شناسایی خطرات اموزش های کافی را دیده باشند.


دستورالعمل های عملیاتی :

برای فعالیت های در ارتباط با فرایند دستور العمل ها و روش کار هایی وجود دارند که افراد در حین کار از انها استفاده می کنند. و این دستورالعمل ها از نظر فنی بایستی برای کارکنان واضح و اشکار باشند. و هر چند مدت مرور و بازنگری شوند و بااطلاعات روز تطبیق داده شوند. و همچنین برای اطمینان حاصل کردن از تطابق دستورالعمل ها با خطرات و نیز میزان دقیق بودن انها می توان به اطلاعات حاصل از فرایند PSI مراجعه کرد. دستورالعمل ها معمولا شامل تعیین وظایف ، تعیین محدوده ها ی عملیاتی ، سیستم های ایمنی و اقدامات حفاظتی ایمنی و بهداشت شغلی افراد می باشند. ودر مواردی که خطرات زیادی در فرایند وجود دارد دستورالعمل های کار ایمن ارائه می گردد.
دستور العمل ها بایستی شامل تعیین اقدامات حفاظتی ایمنی قابل اجرا و نیز حاوی اطلاعاتی مبنی بر استنباط ایمنی باشند به عنوان مثال در ی دستورالعمل های فرایندی بایستی میزان نرمال پارامترهای فرایندی مانند دما ،فشار ، دبی جریان و غیره تعیین شوند و نحوه اتفاق افتادن انحراف ها و واکنش الارم ها و ابزارها و نیز طرز برخورد افراد عنوان شوند.

اموزش افراد :
کلیه افراد اعم از کارکنان تعمیراتی و عملیاتی که در ارتباط با فرایند و مواد شیمیایی خطرناک هستند باید نسبت به موادشیمیایی خطرناک و روشهایی حفاظتی از سوی کارفرمایان خود اموزش های کافی دیده باشند. واین اموزش ها شامل طرز کار با فرایند دستورات عملیاتی ، وظایف کار ایمنی ،پاسخ به شرایط اضطراری فعالیت های روزمره و غیر روزمره ،طرز استفاده از برگ های ایمنی مواد خطرناک MSDS و سایر فعالیت هایی که افراد با انها سروکار دارند. می باشند.

ایمنی پیمانکاران :
در مورد پیمان کارانی که می خواهند در واحدهای مربوط به فرایند ها فعالیت کنند بایستی غربالی جهت ورود انها به واحد و کار کردن انها وجود داشته باشد. چون رعایت دستورات ایمنی و بهداشت شغلی انها متفاوت با سایر کارکنان واحد می باشد در واقع رعایت این موارد به عهده پیمانکار می باشد نه کارفرما. بنابراین قبل ازعقد قرار داد کارفرما بایستی عملکرد پیمانکار را از نظر ایمنی و بهداشت با بررسی نسبت بیماریها و نلفات جانی در موارد دیگر بسنجد و پس از ان مهارت و دانش پیمانکار در اجرای عملیات بررسی شود.

ایمنی قبل از نصب و راه اندازی:
کارفرمایان جهت تامین قایلیت اطمینان و کیفیت فرایند در طراحی و ساخت واحد های جدید اطلاعات مربوط به PHA را گسترش می دهند بدین شکل که بااستفاده از توصیه نامه ها و پیشنهادات حاصل از تجزیه و تحلیل ایمنی فرایند، دستورالعمل های ایمنی قبل از نصب و راه اندازی فرایند فراهم می گردد.

بی نقص بودن تجهیزات مکانیکی :
کارفرمایان جهت پیشگیری از خرابی و مشکلات ناشی از تجهیزات و دستگاه ها نیازمند جدول بندی و زمان بندی برنامه های تعمیراتی می باشند. در فرایند ها دستگاه ها باید طوری طراحی ، ساخت و اجرا شوند که احتمال وقوع ریسک ناشی از نشر مواد سمی خطرناک به حداقل برسد. برنامه های تعمیراتی بایستی شامل شناسایی و رده بندی دستگاه ها و ابزارها ،تست ها و بازرسی ها ، گسترش دستورالعمل های تعمیراتی، گسترش برنامه های اموزشی افراد ، مستند سازی نتایج بازرسی ها و ثبت توصیه نامه های ارائه شده برای نقص های عملیاتی باشد.

مدیریت تغییر :
براساس استاندارد مدیریت ایمنی فرایند "تغییر" به تبدیل و اصلاح تجهیزات ، دستور العمل ها ،مواد اولیه و شرایط عملیاتی (پارامترهای عملیاتی) اطلاق می شود نه به جایگزینی و تعویض کردن تجهیزات و شرایط.
واین تغییرات قبل از اجرا بایستی مشخص و مرور شوند و هنگامی اپراتور می خواهد فرایندی را در در یک شراط عملیاتی دیگری هدایت کند بایستی کلیه پارامترهای اطراف و خارج از شرایط بوجود امده را مرور و بررسی کند و در مورد ان مدیریت تغییر را به کار بندد. مدیریت تغییر ،تغییرات موجود در دستگاه ها و فرایند ها را بررسی می کند. تغییر فرایند ها در سرعت تولید ، مواد اولیه ، ازمایش گیری ها ، گسترش محصولات جدید و شرایط عملیاتی جدید اعمال می شوند. و تغیر تجهیزات در مواد سازنده ، ویژگی های دستگاهها ، لوله گذاری ها ، تجهیزات آزمایشگاه ها نظارت های نرم افزاری و طراحی الارم ها و غیره می باشد.

بررسی حوادث گذشته :
بررسی حوادث گذشته شامل شناسایی دلایل اصلی بروز حادثه و انجام مراحل پیشگیرانه برای جلوگیری از اتفاق افتادن حوادث مشابه می باشد. و هدف از این بررسی ها اینست که افراد از تجارب گذشته یاد بگیرند که اشتباه های احتمالی را مرتکب نشوند. حتی شبه حوادث های که پتانسیل تبدیل شدن به حوادث بزرگ را داشته اند بایستی بررسی به عمل اید.



سازماندهی اورژانسی:
کارفرمایان بایستی امادگی مقابله با شرایط اضطراری ناشی از نشر مواد خطرناک را داشته باشند. سازمان دهی اورزانسی یک لایه دفاعی می باشد که در مسیر دیگر لایه ها از بوجود امدن شرایط اضطراری پیشگیری می کنند. و یا در صورت اتفاق افتادن طرز عمل با شرایط بوجود امده را به افراد اموزش داده می شود.

نتیجه گیری :
با اجرای صحیح اقدامات مدیریت ایمنی فرایند می تواند حوادث ناشی از نشری مواد شیمیایی خطرناک را به حداقل رساند و یا انکه با اموزش های اجرا شده مطابق با دستورات مدیریت ایمنی می توان با حوادث بوجود امده بهتر برخورد کرده و از گسترش و بجاگذاشتن تلفات دیگر جلوگیری کرد . سایر اعمال مربوط به مدیریت ایمنی فرایند نیاز به مرور و بازنگری دارند و در همین جهت مدیریت برای اطمینان از اجراشدن دستورالعمل هاممیزی های را در داخل سازمان انجام می دهد که هدف ان تداوم بخشیدن به برنامه ها و اهداف مدیریت ایمنی فرایند می باشد. Jahangiri, Alireza Choobineh, Alireza Narimannejad